Διαχρονικό Μουσείο Χαλκίδας «Αρέθουσα»

Ιστορία

Στην νότια είσοδο της Χαλκίδας, στην περιοχή του Αγίου Στεφάνου βρίσκεται το κτίριο Αρέθουσα, το οποίο γειτονεύει με το οθωμανικό υδραγωγείο, την πηγή της Αρέθουσας, την αρχαία Αγορά και την Λαξευτή Κλίμακα. Το κτίριο, οφείλει το όνομα του στην πηγή της Αρέθουσας που κατά την μυθολογία ήταν νύμφη και αχώριστη συνοδός της Άρτεμης, κόρης του Νηρέως και της Δωρίδος.

Η λέξη Αρέθουσα προέρχεται από το ρήμα αρέθω που σημαίνει το αφθόνως αναβλύζον ύδωρ, κοινώς κεφαλάρι, και με το όνομα αυτό είναι γνωστές οι περισσότερες πηγές κατά την αρχαιότητα και μεταξύ αυτών και της Χαλκίδας.

Το Οινοποιείο «Αρεθούσα» κατασκευάστηκε το 1899 μετά την αγορά του εν λόγω οικοπέδου από την ανώνυμη εταιρεία «Αρέθουσα Α.Ε.». Ιδρυτές της εταιρείας ήταν οι αδερφοί Ευάγγελος και Δημήτριος Ζάχος, στη κατοχή των οποίων ήταν επίσης ένα ατμοκίνητο οινοπνευματοποιείο, ένας αλευρόμυλος, ένας ατμοκίνητος μύλος και ένα εργοστάσιο παραγωγής ζυμαρικών. Με καταγωγή από την Κάρυστο και μόνιμοι κάτοικοι Πειραιά, οι Αφοί Ζάχου συνέταξαν στις 14 Μαρτίου του 1899 το σχετικό εταιρικό συμβόλαιο με συνέταιρο τον Δ. Δαρβουτζίκα. Αμέσως μετά την σύσταση της εταιρίας ο Ευάγγελος Ζάχος, ως πληρεξούσιος, αλλά και ταμίας της, προχωρά στην αγορά του οικοπέδου, από τον κτηματία Δημήτριο Κριεζώτη, αντί του ποσού των 4.000 δρχ, όπως μαρτυρά το πωλητήριο συμβόλαιο αρ.7630 που συνέταξε στις 31 Μαρτίου του 1899 ο συμβολαιογράφος Ιωάννης Τζώνης. Ο μηχανικός που ανέλαβε την κατασκευή του κτηρίου παραμένει άγνωστος, ωστόσο τα σχέδια αποδίδονται στον ίδιο τον Δημήτρη Ζάχο.

Αν και το εργοστάσιο κτίστηκε στα τέλη του 19 αιώνα δεν έμελλε να λειτουργήσει για πολύ καθώς είχε επέλθει περίοδος όπου οι αμπελώνες της περιοχής είχαν προσβληθεί από φυλλοξήρα. Έτσι, αφού δεν υπήρχε η πρώτη ύλη, το εργοστάσιο έκλεισε. Στο μεταξύ, από το 1911, οι Αφοί Ζάχου συμμετέχουν ως ιδρυτικά στελέχη στην «Ανώνυμη Εταιρεία οινοπνευματοποιίας Πειραιώς» (ΑΕΟΠ). Ως το 1922 η ΑΕΟΠ έχει αυξήσει σημαντικά το κεφάλαιο της και προχωρά στην ίδρυση εργοστασίου οινοπνεύματος στην Ελευσίνα με την επωνυμία «Κρόνος». Στη νέα αυτή βιομηχανική μονάδα θα μεταφερθούν ο εξοπλισμός και τα μηχανήματα της Αρέθουσας, μετά την παύση της λειτουργία της.

Το κτίριο άρχισε ξανά την λειτουργία του το 1921 ως εργοστάσιο κατεργασίας πυρήνα και παραγωγής σαπουνιού. Λίγα χρόνια μετά, το 1924, το εργοστάσιο στέγασε πρόσφυγες από το Προκόπι της Καππαδοκίας που κατέφθασαν με το δεύτερο προσφυγικό κύμα, ήταν η εποχή που ο Μικρασιατικός Ελληνισµός κυνηγηµένος από τα παράλια, πληµµύρησε και την Χαλκίδα. Η εφημερίδα της εποχής «Μικρασιατική» αναφέρει χαρακτηριστικά, σε άρθρο της (25 Μαρτίου 1931), ότι κατά την επίσκεψη στην πόλη του τότε υπουργού Πρόνοιας Λεωνίδα Ιασωνίδη, δεκαπέντε οικογένειες εξακολουθούσαν να μένουν στο εργοστάσιο σε άθλιες συνθήκες. Ο υπουργός μάλιστα διέταξε την κατασκευή παραπηγμάτων για τη φιλοξενία τους.

Το 1937 ξεκίνησε να λειτουργεί στο χώρο του και παγοποιείο. Η καλή κατάσταση του κτιρίου και το μεγάλο μέγεθος οδήγησαν στην επίταξη του από τους Ιταλούς κατακτητές στον πόλεμο του ‘40 που το μετέτρεψαν σε στάβλο.  κατόπιν αγοράστηκε απ’ την «Οινοπνευματοποιεία Πειραιώς».

Η Αρέθουσα ήταν το πρώτο κτίριο στην περιοχή του Αγίου Στεφάνου που ηλεκτροδοτήθηκε, όταν η περιοχή απέκτησε παροχή ηλεκτρικού ρεύματος το 1945. Από το 1945 ως το 1953 λειτούργησε σαν παράρτημα της ΑΕΟΠ και φέρεται να παράγει εξαιρετικής ποιότητας κρασί διαφόρων τύπων. Το 1973 κατατίθεται αίτηση χορήγησης αδείας νέας μηχανολογικής εγκατάστασης με σκοπό την επαναλειτουργία του εργοστασίου. Ως τελευταίος ιδιοκτήτης πάντως του εργοστασίου φέρεται ο εβραίος Σόλωνας Σαμψών, ο οποίος συλλαμβάνεται το 1976 για παράνομη εισαγωγή ξυλοπνεύματος με σκοπό την ποτοποιία και έκλεισε οριστικά την δεκαετία του 1980. Το 1988 μετά από αναγκαστικό πλειστηριασμό περιήλθε στην Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, από την οποία το αγόρασε το 1994 η Εθνική Κεφαλαίου.

Το κτίριο της “Αρέθουσας” αποτελεί μνημείο της Βιομηχανικής Κληρονομιάς της Χαλκίδας και συνεχίζει να εντυπωσιάζει με τη θαυμάσια αρχιτεκτονική και το προσεγμένο του κτίσιμο. Τα χαρακτηριστικά στοιχεία της βιομηχανικής αρχιτεκτονικής συνδυάζονται με άλλα, ιδιαίτερα προσεγμένα, πρόσθετα διακοσμητικά στοιχεία, γλάστρες ακροκέραμα, διπλή οδοντωτή ταινία κάτω από τη στέγη. Ξεχωρίζει η καμινάδα του οινοποιείου, η βάση της πλινθόκτιστης καμινάδας είναι καλαίσθητη και λιτή. Τμήμα της σκεπής είχε καταρρεύσει, ενώ οι εσωτερικοί και οι εξωτερικοί τοίχοι είχαν διατηρηθεί σε καλή κατάσταση.

Αξίζει να αναφέρουμε ότι όλο το κτίριο είναι κατασκευασμένο από τούβλο πορσελάνης με παρεμβολές σιδερένιων στηριγμάτων (σε σχήμα S) για να αυξηθεί το όριο αντοχής του κτιρίου. Στην κεντρική τριώροφη σάλα ξεχωρίζουν ακόμα τα κεφαλαία γράμματα της επιγραφής: ΠΟΤΟΠΟΙΕΙΟ – ΑΡΕΘΟΥΣΑ – ΠΑΓΟΠΟΙΕΙΟ. Να σημειωθεί, ότι στην ίδια περιοχή κτίστηκε το 1912 το πυρηνελαιουργείο του Κιαπέκου – Καράκωστα, ενώ υπήρχε επίσης το πυρηνελαιουργείο του Γεωργιάδη και το ρετσινάδικο του Κόντη.

Το Διαχρονικό Μουσείο

Μετά από σχετική προκαταρκτική μελέτη του αρχιτεκτονικού τμήματος του Δήμου της Χαλκίδας που κατατέθηκε στο Υπουργείο Πολιτισμού το κτίριο κρίνεται διατηρητέο το 1979, απόφαση που δημοσιεύεται στην εφημερίδα της κυβερνήσεως (ΦΕΚ 45/Β/22-1-1979) σύμφωνα με την οποία: «…χαρακτηρίζουμε ως έργο τέχνης που χρειάζεται ειδική προστασία το παλιό εργοστάσιο «Αρέθουσα» στη Χαλκίδα διότι αποτελεί θαυμάσιο δείγμα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής» του τέλους του περασμένου αιώνα και γιατί η καλή του κατάσταση και η γειτνίαση του με την αρχαία πηγή Αρέθουσα το καθιστούν κατάλληλο για μουσείο.».

«…χαρακτηρίζουμε ως έργο τέχνης που χρειάζεται ειδική προστασία το παλιό εργοστάσιο «Αρέθουσα» στη Χαλκίδα διότι αποτελεί θαυμάσιο δείγμα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής» Δήμος Χαλκιδέων

Ήδη από το 1994, το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο ενέκρινε την ίδρυση νέου Μουσείου Χαλκίδας στο πρώην οινοποιείο «Αρέθουσα». Τέσσερα χρόνια αργότερα, λήφθηκε η απόφαση ότι το εν λόγω ακίνητο με τον περιβάλλοντα χώρο είναι αναγκαίο για να λειτουργήσει ως πυρήνας του Νέου Αρχαιολογικού Μουσείου και έγινε σαφές ότι οφείλουν να εντατικοποιηθούν οι ενέργειες για την παραχώρηση τους με σκοπό την άμεση υλοποίηση του έργου.

Το 2003, το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο γνωμοδότησε ομόφωνα υπέρ της έγκρισης της απευθείας εξαγοράς του διατηρητέου κτιρίου «Αρέθουσα», ιδιοκτησίας της Εθνικής Κεφαλαίου, θυγατρικής εταιρείας της Εθνικής Τράπεζας, προκειμένου να εκτεθούν εκεί και να δειχθούν οι σημαντικές αρχαιότητες που φυλάσσονται σήμερα στο υπάρχον Μουσείο Χαλκίδας, που ασφυκτιά στο μικρό νεοκλασικό της οδού Ελ. Βενιζέλου.

Η υλοποίηση της αγοράς του ακινήτου τελικά πραγματοποιήθηκε μετά την πάροδο 2 ετών, το 2005, έναντι του τιμήματος του 1.387.370 ευρώ. Μετά από χρόνια απραξίας κι αφού ήδη είχε απολεσθεί η εγκριθείσα χρηματοδότηση του Περιφερειακού Προγράμματος Στερεάς Ελλάδας με προϋπολογισμό ύψους 800 εκατ. δραχμών, επανέρχεται το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο με προκήρυξη- πρόσκληση εκδήλωσης ενδιαφέροντος για την ανάθεση εκπόνησης της σχετικής μελέτης και των αντίστοιχων τευχών δημοπράτησης του έργου. Το έργο εντάχθηκε στις προτάσεις του Υπουργείου Πολιτισμού προς την Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας για ένταξη του σε χρηματοδοτικά προγράμματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η επανάχρησή του ήταν πλέον δεδομένη.

Η επισκευή του κτιρίου και η μετατροπή του σε Μουσείο, χρηματοδοτήθηκε από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Θεσσαλία – Στερεά Ελλάδα – Ήπειρος 2007-2013» και κόστισε περίπου 3.500.000,00 €.

Τριάντα επτά χρόνια αργότερα το κτίριο, επισκευασμένο και αναστηλωμένο, άνοιξε τις πύλες του για το κοινό, φανερώνοντας τους λόγους της γοητείας που για πάνω από έναν αιώνα ασκεί ως βιομηχανικό μνημείο και ως αστικό τοπόσημο στους κατοίκους της πόλης και τους επισκέπτες της Εύβοιας.

Το Διαχρονικό Μουσείο της Αρέθουσας, σε αντίθεση με το αρχαιολογικό μουσείο Χαλκίδας, θα φιλοξενεί αρχαιολογικούς θησαυρούς όλης της Εύβοιας και της Σκύρου ενώ θα περιλαμβάνει και περισσότερες χρονολογικές περιόδους. Τα εκθέματα θα φιλοξενούνται στο ανακαινισμένο βιομηχανικό κτίριο, ενώ το νέο κτίριο που έχει προστεθεί θα φιλοξενεί αποθήκες, εργαστήρια συντήρησης και γραφεία.